Rehabilitacja

Rehabilitacja ruchowa w stwardnieniu rozsianym (łac. sclerosis multiplex, SM) to jedna z niefarmakologicznych, objawowych form leczenia choroby, podobnie jak terapia logopedyczna, ergoterapia, psychoterapia i socjoterapia. Celem rehabilitacji w stwardnieniu rozsianym jest utrzymanie lub poprawa sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej. Taka kompleksowa rehabilitacja rzeczywiście polepsza funkcjonowanie chorego i zmniejsza jego niepełnosprawność. U chorych na SM rehabilitacja ruchowa opiera się na zjawisku „neuroplastyczności”, co oznacza, że w przypadku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego może on utworzyć nowe połączenia nerwowe, co z kolei daje szanse na przywrócenie utraconych funkcji.

Specyfika rehabilitacji w SM

Stwardnienie rozsiane to choroba o charakterze postępującym, która z biegiem czasu doprowadza do niepełnosprawności ruchowej. Wyzwaniem dla fizjoterapeutów jest pomoc pacjentowi w minimalizowaniu powikłań choroby, takich jak niedowłady, spastyczność, zmniejszenie zakresu ruchomości w stawach, zaburzenia równowagi, ataksja, męczliwość i ból. To również oddziaływanie w pośredni sposób na sferę psychiczną człowieka i wzmacnianie w nim motywacji do walki o utrzymanie sprawności. W stwardnieniu rozsianym zalecanymi metodami rehabilitacji są:

  • funkcjonalna (poprawienie lub utrzymanie sprawności ruchowej i psychicznej chorego zgodnie z jego bieżącymi oczekiwaniami i potrzebami),
  • tradycyjna kinezyterapia (tradycyjne metody „leczenia ruchem” prowadzone przez wykwalifikowanych fizjoterapeutów),
  • PNF (ang. proprioreceptive neuromuscular facilitation, torowania nerwowo-mięśniowego; umożliwiająca optymalne odtworzenie funkcji motorycznej pacjenta przy wykorzystaniu receptorów ciała),
  • Bobath (ang. neurodevelopmental treatment, polegająca na odtwarzaniu naturalnych ruchów człowieka).

Zalecane ćwiczenia

Rehabilitacja ruchowa proponowana choremu na SM, powinna być indywidualnie zaplanowana według aktualnego stanu zdrowia pacjenta, jak również uwzględniać specyfikę stwardnienia rozsianego (nie doprowadzać do przetrenowania i przegrzania; chorzy szybko się męczą).
Pod pojęciem rehabilitacji ruchowej należy rozumieć usprawnianie osób z dysfunkcjami narządu ruchu. Polega m.in. na wykonywaniu opracowanych przez fizjoterapeutę ćwiczeń i zabiegów.
Do szczególnie zalecanych w stwardnieniu rozsianym zaliczamy:

  • ćwiczenia rozciągające (poprawiające elastyczność mięśni i zakres ruchomości w stawach),
  • równoważne (istotne dla stymulowania równowagi i ochrony przed upadkami),
  • koordynacyjne (poprawiające zgrabność i kontrolę wykonywanych ruchów),
  • dynamiczne (stymulujące siłę mięśni, a także odporność)
  • i oddechowe (zapobiegające infekcjom układu oddechowego, jak również wykorzystywane w relaksacji).

Ćwiczenia czynne powinny być wykonywane w odciążeniu, raczej w pozycji leżącej i/lub siedzącej, ponieważ wtedy chory nie męczy się szybko. Początkowo zaczyna się od mniejszej liczby powtórzeń, a następnie stopniowo i powoli ją zwiększać.

Istotne, by chory ćwiczył w pomieszczeniu przewietrzonym, chłodnym – co może zmniejszyć ryzyko zmęczenia i przegrzania, co jest groźne dla chorych. Warto przeplatać ćwiczenia dynamiczne z oddechowymi i relaksacyjnymi.
W trakcie treningu należy obserwować stan chorego i w razie objawów wskazujących na przetrenowanie (zmęczenie, któremu towarzyszą: zadyszka, potliwość, bóle głowy i mięśni, uczucie pulsowania w skroniach, zaczerwienienie lub bolesność skóry, senność) – przerwać go. Dopuszczalne jest bowiem takie zmęczenie, które jest odczuwane przez pacjenta jako „radosne i przyjemne”. Objawy po ćwiczeniach powinny ustępować po około 30-minutowym odpoczynku.

Spastyczność i przykurcze

Istotnym problemem chorych na SM jest spastyczność mięśni, czyli wzmożone napięcie mięśniowe głównie w kończynach górnych i dolnych oraz przykurcze mięśni, wpływające na unieruchomienie kończyn w pozycji zgięciowej, co skutkuje ograniczeniem sprawności fizycznej i bólem. Jeśli rozpoczynamy ćwiczenia u chorych „bólowych”, należy to robić w szczycie działania leków przeciwbólowych i rozluźniających mięśnie, a najlepiej wtedy, gdy ich stan jest stabilny.
Aby łagodzić przykurcze i nie dopuścić do pojawienia się kolejnych, zalecane są ćwiczenia rozciągające, dynamiczne i relaksacyjne. Ponadto należy pamiętać o ćwiczeniach w wodzie, właściwych pozycjach ułożeniowych i stosowaniu sprzętu ortopedycznego np. łusek. Uzupełnieniem leczenia może być też masaż i elektroterapia. Jeśli zmiany są zaawansowane, proponowane są wstrzyknięcia z toksyny botulinowej lub operacje.
Łagodzenie spastyczności opiera się na obniżaniu napięcia mięśni objętych spastycznością i wzmacnianiu określonych grup mięśniowych oraz odtwarzaniu naturalnych wzorców ruchowych. Spastyczność musi być korygowana, ponieważ dzięki temu zapobiegamy jeszcze przykurczom.

Rzuty stwardnienia rozsianego a rehabilitacja

Rehabilitacja w rzutach stwardnienia rozsianego powinna być ograniczona i nieforsująca. Powinna obejmować:

  • ćwiczenia oddechowe (zapobieganie zapaleniu płuc, rozluźnienie),
  • zmiany pozycji w łóżku co około 2-3 godziny (zapobieganie odleżynom),
  • ćwiczenia samoobsługi w łóżku (aktywne uczestnictwo w pielęgnacji: mycie, przebieranie, spożywanie posiłku),
  • ostrożne ćwiczenia bierne w ograniczonym zakresie.

Przeciwwskazania do rehabilitacji w SM

Przeciwwskazaniami do prowadzenia rehabilitacji w stwardnieniu rozsianym są ostre stany zapalne z gorączką, niewydolność krążenia, znaczne wyniszczenie organizmu oraz zaburzenia świadomości.
Rehabilitacja ruchowa w stwardnieniu rozsianym powinna zostać wdrożona jak najwcześniej, nawet gdy jeszcze nie stwierdzono deficytów w poruszaniu się. Pozwala na dłuższe utrzymanie sprawności oraz łatwiejsze zapobieganie i likwidowanie przykurczów mięśniowych. Ma zatem ogromne znaczenie prewencyjne.

Na podstawie:

  • M. Woszczak, Postępowanie fizjoterapeutyczne w stwardnieniu rozsianym, Polski Przegląd Neurologiczny, 2008, tom 4, supl. A, za: A. Thompson, Rehabilitacja neurologiczna w stwardnieniu rozsianym: podstawy, fakty i fikcja. Curr. Opin. Neurol. 2004; 18: 157–271.
  • Woszczak, Postępowanie fizjoterapeutyczne w stwardnieniu rozsianym, Polski Przegląd Neurologiczny, 2008, tom 4, supl. A
  • Kahn F, Pallant JF, Brand C, Kilpatrick TJ. Effectiveness of rehabilitation intervention in persons with multiple sclerosis: a randomized controlled trial. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2008 Nov; 79(11):1230–1235.
  • E. Miller, Skuteczność rehabilitacji w stwardnieniu rozsianym, Pol. Merk. Lek., 2009, XXVI, 153, 205
  • Finlayson M, Plow M, Cho C. Use of physical therapy services among middle and older adults with multiple sclerosis. Phys Ther. 2010 Nov; 90(11):1607–1618.
  • Kalb R, ed. Multiple Sclerosis: Focus on Rehabilitation. New York: National Multiple Sclerosis Society, 2010.
  • Döring A. et. All. Exercise in multiple sclerosis – an integral component of disease management. The EPMA Journal 2012, 3