Osoby niepełnosprawne niezależnie od praw i ulg o charakterze powszechnym korzystają także ze szczególnych przywilejów i to w różnych aspektach życia. Ich celem jest przede wszystkim zapewnienie tym osobom równych szans w życiu zawodowym i społecznym. Dlatego wyartykułowana w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych zasada niedyskryminacji oraz prawo do samodzielnego i aktywnego życia osób, których sprawność fizyczna lub psychiczna utrudnia lub uniemożliwia naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, ma nie tylko aspekt społeczny, ale przede wszystkim ma niwelować rzeczywiste bariery, jakie w codziennym życiu napotykają osoby niepełnosprawne. Niepełnosprawność jest zatem tytułem do korzystania z licznych ulg i preferencji, a ochrona w tym zakresie znalazła swój wyraz zarówno w przepisach prawnych dotyczących tej grupy osób, jak i w licznych regulacjach z innych dziedzin prawa, takich choćby jak prawo pracy, prawo podatkowe czy prawo budowlane.
Wiele uprawnień przysługujących tej grupie osób zostało powiązanych ze stopniem ich niepełnosprawności. Zasady orzekania w tym zakresie normuje ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (patrz podstawa prawna).
Ustawa ta ściśle określa krąg osób, które z uwagi na swój szczególny status mogą liczyć na ulgowe traktowanie w wielu sferach życia. Ma ona bowiem zastosowanie do osób, których niepełnosprawność została potwierdzona orzeczeniem o:
Powiatowe zespoły orzekania o niepełnosprawności ustalają stopień niepełnosprawności, który uprawnia osoby niepełnosprawne do określonych ulg i przywilejów. W wydawanych przez siebie orzeczeniach zespoły te powinny również zamieszczać wskazania dotyczące konkretnych uprawnień przysługujących niepełnosprawnym. W szczególności wskazania te powinny dotyczyć:
Orzeczenie ustalające stopień niepełnosprawności stanowi także podstawę do przyznania ulg i uprawnień na podstawie odrębnych przepisów, np. wydania karty parkingowej lub ulg na przejazdy komunikacją kolejową i autobusową.
Dla celów korzystania z różnych ulg i uprawnień, osoby posiadające ważne orzeczenia o zaliczeniu do jednej z grup inwalidów, niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym oraz orzeczenie o niezdolności do pracy wydane przez lekarza orzecznika ZUS, mogą także wnioskować o ustalenie stopnia niepełnosprawności. W tym celu powinny złożyć stosowny wniosek do zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności.
Osoby niepełnosprawne w wielu aspektach życia mogą korzystać z różnego rodzaju pomocy, np. załatwiać swoje sprawy poza kolejnością w instytucjach i urzędach. Pomocy udziela się im także w czasie wyborów, w razie konieczności wystąpienia w sądzie lub gdy korzystają z usług niektórych instytucji.
Utrudnienia wynikające z różnorakiej dysfunkcji organizmu osób niepełnosprawnych mogą być przeszkodą w czynnym korzystaniu z praw wyborczych. Chcąc temu zaradzić w Ordynacji wyborczej przewidziano pewne ułatwienia dla tej kategorii osób.
Zarówno przepis art. 54 ustawy z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (patrz podstawa prawna), jak i art. 46 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw daje osobom niepełnosprawnym prawo korzystania przy głosowaniu z pomocy innych osób, niebędących członkami obwodowej komisji wyborczej i mężami zaufania.
Także w przypadku wyborów do Sejmu i Senatu osobom niepełnosprawnym ułatwiono głosowanie poprzez określenie w przepisach rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie lokali obwodowej komisji wyborczej dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych (patrz podstawa prawna) wymogów technicznych lokali wyborczych.
Lokale wyborcze dostosowane do potrzeb tej grupy wyborców powinny znajdować się na parterze budynku (wyposażonego w podjazdy lub inne urządzenia, umożliwiające samodzielne poruszanie się osoby na wózku inwalidzkim) oraz mieć wymiary zapewniające swobodne poruszanie się po nim wyborców niepełnosprawnych. Określone parametry powinny mieć także drzwi wejściowe do lokalu oraz urna wyborcza.
Konieczność udziału w postępowaniu sądowym może okazać się dla osoby niepełnosprawnej wyzwaniem trudnym do podjęcia. Zawiłość sprawy, wymogi procedury sądowej i szereg formalności, które trzeba spełnić, to utrudnienia, które mogą zniechęcić każdego, a tym bardziej osobę, która z uwagi na niepełnosprawność nie jest w stanie wykonać niektórych czynności samodzielnie.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego umożliwiają zatem występowanie przed sądem w imieniu takich osób (w niektórych sprawach) innych uprawnionych podmiotów. Zgodnie z art. 61 par. 1 k.p.c., organizacje społeczne, których zadania nie polegają na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą bowiem wytyczać powództwa na rzecz obywateli. Wykaz organizacji uprawnionych do działania przed sądem w imieniu lub na rzecz obywateli zawiera rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 10 listopada 2000 r.
(Dz. U. z 1998 r., Nr 64, poz. 414 z późn. zm.)
Osoba niepełnosprawna lub z dzieckiem niepełnosprawnym może załatwiać sprawy poza kolejnością w instytucjach i urzędach publicznych oraz w sklepach.
(Dz. U. z 1997 r., Nr 98, poz. 602 z późn. zm.)
O wyznaczenie ogólnodostępnego zastrzeżonego miejsca postojowego (parkingu) może starać się:
Miejsce, w którym będzie wyznaczony parking nie może utrudniać ruchu.
Możliwe są dwie sytuacje:
Odstępstwo od przestrzegania niektórych znaków drogowych dotyczy tylko osób kierujących samochodem oznaczonym kartą parkingową, która potwierdza uprawnienia jej właściciela lub kierowcy przewożącego właściciela takiej karty. Kierowca zobowiązany jest umieścić ją za przednią szyba samochodu, w sposób umożliwiający jej odczytanie.
Kartę parkingową wydaje osobie niepełnosprawnej starosta. Podstawę jej wydania stanowi orzeczenie zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności zaliczające do znacznego, umiarkowanego lub lekkiego stopnia niepełnosprawności o przyczynie niepełnosprawności z kodu „R” lub „N” lub orzeczenie wydane przez organy rentowe równoważne na mocy przepisów szczególnych z orzeczeniami o niepełnosprawności.
Wzór karty parkingowej oraz wysokość pobieranej za nią opłaty określa rozporządzenia ministra infrastruktury z dnia 30 stycznia 2002 r. w sprawie wzoru karty parkingowej dla osób niepełnosprawnych oraz wysokości opłaty za jej wydanie. Aktualnie za kartę parkingową trzeba zapłacić 25 złotych.
(Dz. U. z 1996 r., Nr 82, poz. 383 z późn. zm.)
Osoby, wobec których orzeczono znaczny stopień niepełnosprawności, korzystają ze zwolnień od opłat za używanie odbiorników radiofonicznych i telewizyjnych. Powyższe uprawnienie wynika z przepisów rozporządzenia Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z dnia 27 czerwca 1996 r. w sprawie opłat abonamentowych za używanie odbiorników radiofonicznych i telewizyjnych. Uprawnienie to przysługuje także osobom:
Chcąc uzyskać zwolnienie od powyższych opłat, osoba uprawniona powinna udać się do placówki pocztowej w miejscu stałego pobytu i wraz z dowodem osobistym przedstawić dokument stwierdzający zaliczenie jej do jednej z wymienionych wyżej grup. Osoba, która posiada orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, przedstawia ten dokument albo legitymację dokumentującą niepełnosprawność w stopniu znacznym. Zwolnienie od opłat następuje od początku miesiąca następującego po miesiącu, w którym przedstawiono odpowiednie dokumenty w urzędzie pocztowym.
Na podstawie jednego z dokumentów:
Osoby niesłyszące, u których stwierdzono całkowitą głuchotę lub obustronne upośledzenie słuchu na podstawie jednego z dokumentów:
Osoby niewidome, których ostrość wzroku nie przekracza 15% na podstawie jednego z dokumentów:
Kombatanci:
Inwalidzi, nie będący emerytami lub rencistami, na podstawie:
lub
UWAGA: Zwolnienie przysługuje bez względu na to, czy książeczka opłat jest wystawiona na kombatanta lub inną osobę uprawnioną, czy na jego małżonka, który wspólnie z nim zamieszkuje.
Wdowy, wdowcy – emeryci, renciści pozostałe po kombatantach i innych osobach uprawnionych (zgodnie z Dz. U. 1997 r. Nr 142 poz. 950 z późn. zm.) na podstawie:
Inwalidzi wojenni i wojskowi na podstawie:
Aby uzyskać zwolnienie należy przedstawić odpowiedni, wymieniony powyżej, dokument potwierdzający stopień niepełnosprawności / grupę inwalidzką w urzędzie pocztowym w miejscu stałego pobytu. Zwolnienie od opłaty następuje od początku miesiąca, następującego po miesiącu, w którym przedstawiono odpowiednie dokumenty.
(Dz. U. z 1997 r., Nr 130, poz. 854)
Dotychczas o ulgach decydowały same muzea i w związku z tym nie do wszystkich można było wejść za niższą opłatą. Od 7 listopada 1997 r. wprowadzenie ulgowych opłat jest obowiązkiem muzeów państwowych (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 października 1997 r.).
Ulgowe bilety mogą kupować: osoby niepełnosprawne wraz z opiekunami oraz renciści, emeryci, nauczyciele wszystkich szkół, studenci i uczniowie.
Osoby niepełnosprawne mogą też liczyć na preferencje, gdy starają się o paszport. Zgodnie bowiem z par. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 lutego 2003 r. w sprawie opłat paszportowych (patrz podstawa prawna), ulgową opłatę w wysokości 50 proc. stawki pobiera się od osób niepełnosprawnych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r., a także od współmałżonków tych osób, pozostających na ich wyłącznym utrzymaniu oraz osób korzystających z pomocy społecznej w formie zasiłków stałych.
Aktualnie osoby takie płacą za wydanie paszportu 50 zł. Opłatę paszportową wpłaca się do kasy właściwego organu paszportowego lub na rachunek bankowy tego organu. W razie zbiegu tytułów uprawniających do ulgowej opłaty, przysługuje tylko ulgowa opłata paszportowa.
Niepełnosprawni w czasie podróży mogą liczyć na różnego rodzaju ułatwienia. Z jednej bowiem strony, jeśli występują w roli kierowcy, są zwolnieni z pewnych wymogów obowiązujących użytkowników dróg, z drugiej zaś jako pasażerowie mają prawo do ulgowych przejazdów i odpowiednich warunków w czasie podróży.
Osoba niepełnosprawna o obniżonej sprawności ruchowej może pod warunkiem zachowania szczególnej ostrożności nie stosować się do niektórych znaków drogowych dotyczących zakazu ruchu lub postoju, w zakresie określonym przepisami rozporządzenia ministrów infrastruktury oraz spraw wewnętrznych i administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów.
Zwolnienie to dotyczy także kierowcy przewożącego osobę o obniżonej sprawności ruchowej oraz pracowników zajmujących się opieką, rehabilitacją lub edukacją osób niepełnosprawnych pozostających pod opieką tych placówek.
(M. P. z 1997 r., Nr 50, poz. 475)
Jednym z podstawowych dokumentów dotyczących osób niepełnosprawnych jest Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Karta jest aktem ogólnym. Nie gwarantuje konkretnych uprawnień, można jednak oficjalnie powoływać się na nią jako obowiązujący akt uchwalony przez Sejm RP.
Na wstępie w Karcie stwierdza się, że osoby niepełnosprawne, „czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz wypełnianie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji”. Dalej w Karcie wymienione są prawa osób niepełnosprawnych m. in. dostęp do opieki medycznej i rehabilitacji, nauki w szkołach wspólnie z osobami sprawnymi oraz pełnego uczestnictwa w życiu publicznym.
Osoby niepełnosprawne w Polsce mają swoją reprezentację. Z jeden strony w postaci wielu fundacji, stowarzyszeń, grup samopomocowych skupiających osoby niepełnosprawne lub działających na ich rzecz, a z drugiej strony w postaci Ogólnopolskiego Sejmiku Osób Niepełnosprawnych i Krajowej Rady Osób Niepełnosprawnych. Istnieją również instytucje publiczne, które powstały, aby działać na rzecz i w imieniu osób niepełnosprawnych. Jest to np. Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych.
Osoba niepełnosprawna korzysta ze szczególnych przywilejów w ramach zatrudnienia. Przede wszystkim ma ona prawo do niedyskryminacyjnych warunków pracy. Prawo to wynika z generalnego zakazu dyskryminacji określonego w art. 11 3 k.p., który niepełnosprawność wymienia jako jeden z kryteriów, według których niedopuszczalne jest gorsze traktowanie w ramach zatrudnienia. Niepełnosprawny pracownik korzysta też ze szczególnych uprawnień w zakresie warunków pracy, a w szczególności czasu pracy i urlopów.
Biuro Karier Osób Niepełnosprawnych w ramach projektu Fundacji pt. „Kompleksowe działania na rzecz aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Doradztwo – edukacja – staże – pośrednictwo pracy – monitoring zatrudnienia”*. obejmuje bezrobotne osoby niepełnosprawne kompleksowym programem doradztwa i pośrednictwa pracy, w wyniku którego, wzrosną ich szanse na zatrudnienie na otwartym ryku pracy.
W ramach projektu biuro proponuje współpracę w charakterze pracodawcy, stażodawcy lub praktykodawcy dla osób niepełnosprawnych.
